Tarihi Kabartma
Haritalarımız
Haritanın önemli
özelliklerinden biri de; yeryüzü şekillerinin düşey düzlem üzerindeki görüntüsünü
ifade eden yükseltilerin (rölyef) doğru ve anlaşılabilir şekilde yansıtılmasıdır.
Bu amaçla eşyükseklik eğrileri, taramalar, renk kademeleri, gölgeleme ve kabartma
gibi,çizim ve yapım teknikleri, ayrı ayrı veya birkaçı birlikte kullanılarak
gösterilir.
Kabartma haritalar;
arazinin yapısını, doğada olduğu gibi üç boyutlu olarak yansıtan, karton, branda
bezi; balmumu, balmumu reçine karışımı, alçı veya plastik ağırlıklı malzemeden
çeşitli yöntemlerle yapılmış haritalardır. Arazi, bu haritalarda belli bir yükseklikten
bakılıyormuş gibi üç boyutlu olarak görünür.
Bu eserde örnekleri
verilerek açıklanan "Tarihi Kabartma Haritalarımız" dünyada
kabartma harita uygulamasının ilk özgün örnekleri arasında yer almaktadır. Herbiri
bir tablo güzelliğinde olduğu kadar, üzerindeki hat yazılarıyla, çerçeveleri
ve çerçeveler üzerindeki süslemeleriyle bezeme sanatının eşsiz, büyüleyici örneklerini
sunarlar. Bazılarında, harita içindeki önemli tarihi ve dini yerlerin yağlıboya
resimleriyle bu resimleri gösteren yerlerde geçen tarihi olayları anlatan yazılar
yer alır. Haritaları yapanların üstün vatan sevgisi ve çoşkularıyla çizilen
bu yağlıboya resimlerle yazıları bir kuyumcu özeni ile işlenmiştir. Eserde birinci
harita olarak yer alan "Çanakkale Kabartma Haritası" mükemmellik
ve güzelliğin yanısıra, üzerindeki açıklamalarla Çanakkale Savaşları Destanını
özetleyen, Müttefik deniz harp gücünü ve 18 Mart 1915 Çanakkale Zaferi sırasında
bu güce verdirilen kayıpları yansıtan, önemli tahkimat ve yerlerinin resimlerini
dost ve düşman muharebe hatlarını gösteren tarihi bir belge niteliğindedir.
"Girit
ve Rodos Adaları Kabartma Haritası" ve Alman İmparatoru İkinci Wilhelm'in
Filistin ziyareti anısına yapılan "Anadolu Kabartma Haritası"
ile "Kudüs ve Filistin Kabartma Haritası" Osmanlı İmparatorlugu'nun
cografi alanları kadar güç ve kültürünü de gösteren ilginç resimlerle süslenmiş
özgün kabartma harita örnekleri arasında yer alır.
Kabartma haritaların
bir kısmı. “Çanakkale Boğazı”-“Kafkaslar” - “Edirne” -“Girit ve Rodos Adaları”
gibi belli bir coğrafi yere ait tek "münferit" haritalar şeklinde
yapılmışlardır. Bir kısmı ise, daha geniş bir bölgeyi içine alan, aynı ölçekli
haritalar topluluğu, haritalar serisi şeklinde üretilmiş paftalar gurubudur.
Harita serisi şeklinde
üretilmiş kabartma haritalar: "Rumeli" - "Yunanistan" -
"Bosna-Hersek" - "Sırbistan" "Bulgaristan" - "Romanya"
ve kısmen "Avusturya"yı kapsamına alan 42 kabartma haritadan oluştuğu
bilinmektedir. Üzülerek belirtelim ki, bugün bu 42 paftadan elimizde ancak 13
harita bulunmaktadır. Tek olarak yapılmış kabartma haritalardan 23 adedi de
çeşitli kuruluşlarımızda korunmaktadır. Yapılan araştırmalar sonucunda ancak
36 kabartma harita tesbit edilebilmiştir.
Bunlardan dördü
Kara Harp Okulu'nda, dokuzu Askeri Müze ve Kültür Sitesi'nde, üçü Topkapı Sarayı
Müzesi'nde ve yirmisi Harita Genel Komutanlığı'nda bulunmaktadır. Genelkurmay
Başkanlığı'nda bulunan kabartma haritalar yapım tarihleri (1925 lerden sonra)
ve birinin de yabancılar tarafından yapılmış olması nedeniyle "Tarihi
KabartmaHaritalarımız" niteliğinde değillerdir.
Elimizde bulunan
haritadan 2-3 tanesi dışında, çok iyi durumdadırlar. Harita Genel Komutanlığı'ndaki
eserler, 1966 yılında Askeri Müze'den Ankara'ya getirildiğinde Müh.Yzb.Nusret
Gülün'ün (E. Albay) eşsiz ustalığı ile onarılmış, daha sonra sürekli bakımları
yapılmıştır. Yeni bulunan "Edirne Kabartma Haritası" dışında hepsi
çok iyi durumdadırlar. Askeri Müze ve Kültür Sitesi'ndeki eserlerden köşeleri
kırılmış Plevne Paftaları ile İstanbul Boğazı ve çevresi haritası dışında, diğerleri
iyi durumdadır. Kara Harp Okulu'ndaki kabartma haritalar da genelde iyi durumdadırlar.
Ülkemizde kabartma
harita yapımı Türk haritacılığının tarihi gelişimine ve ihtiyaçlarına uygun
olarak çeşitli aşamalardan geçti. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra, 1880
yılında "Erkan-ı Harbiye Umumi Reisliği" (Genelkurmay Başkanlığı)
kuruluşu içerisinde teşkilâtlandırılmış olan "Beşinci Şube" harita
ve fen işleriyle görevlendirildi. Haritacılığa büyük önem verilmeye başlandı.
Bir yandan çağdaş teknolojiyi bilen ve kullanan insan gücü yetiştirilmesine
özen gösterilirken, diger yandan yeni alet ve malzemelerin sağlanması imkânları
artırıldı. Ülkenin ihtiyacı olan harita üretiminin karşılanması hedef alındı.
1880 li yılların
başında özellikle Kara Harp Okulu'nda haritacılık eğitimine yardımcı olmak ve
taktik ihtiyaçları karşılamak amacıyla okulun genç topografya ve arazi ölçüm
öğretmenlerinin öncülüğünde kabartma harita yapımına ağırlık verildi. 1884 Yılından
sonra taktik ihtiyaçlar ön plana çıkarak kabartma harita yapımının gelişmesini
sagladı. Bu alana büyük önem verildi ve özen gösterildi. Bu durum 1900 yılına
kadar devam etti. Bu tarihten sonra kabartma harita üretimine verilen önem azaldı.
Çizgi harita ihtiyacı ön plana çıktı. Türk haritacılığı nitelik ve nicelik bakımından
çizgi harita ağırlık merkezi etrafında gelişmesine devam etti.
Tarihi Kabartma
Haritalarımızın en son örneği, 1919 yılında, özel istek üzerine. Çanakkale Savaşları
anısına, Tuggeneral Halil lbrahim tarafından yapılan 1/25.000 ölçekli "Çanakkale
Boğazı ve Savaşlarını Gösteren Kabartma Harita"dır.
Harita Genel Komutanlığı'nda
1966 yılında "Kabartma Harita Şubesi" kuruluncaya kadar, bir kaç özel
çalışma dışında kabartma harita yapılmadı. Bugün adı geçen şubenin çok iyi yetişmiş
asker ve sivil uzman ve personeli, çoğu bilgisayar donanımlı en gelişmiş alet
ve cihazları kullanarak ülkemizin ihtiyacı olan kabartma haritaları üretmektedirler.
ÇANAKKALE BOĞAZI
VE SAVAŞLARI KABARTMA HARİTASI
Özellikleri: Bu harita, Çanakkale Boğazı ve ağırlıklı olarak Gelibolu Yarımadasını
içine alır. Emekli Tuğgeneral Cerrahpaşalı Halil Bey (Halil İbrahim) tarafından
yapılmıştır. Ağaç zemin üzerine bez kaplanarak, denizler ve göller maviye boyanmıştır.
Arazi, eşyükseklik eğrilerine uygun olarak tabaka tabaka kesilmiş kartonların
birbiri üzerine yapıştırılması ve oluşan basamak aralıklarının balmumu, reçine
karışımı ile doldurulup rötuş yapılması suretiyle gösterilmiştir. Modelin üstü
ayrıntıları göstermek üzere, farklı renklerle yağlıboya ile boyanmıştır. Yazılar
doğrudan arazi ve deniz üzerine, elle yazılmıştır. Gerekli açıklamaları içeren
ek bilgi yazıları ise, süslemeli ayrı kağıtlara yazılarak, harita üzerindeki
yerlerine yapıştırılmıştır. Bu harita, 4.5 santimetre genişliğindeki sade bir
ahşap düz çerçeve içindedir.
Harita üzerinde,
haritadan başka dört ayrı değişik olay ve bilgi verilmektedir. Bunlar:
- Sultan Mehmet
Reşad tuğralı ve Çanakkale Şiiri
- Çanakkale Savaşı'na
katılan Müttefik Donanması
- Küçük ölçekli
Marmara Denizi genel durum haritası
- 18 Mart 1915
Çanakkale Zaferini anlatan yazı.
18 Mart 1915 Çanakkale
Savaşı hakkında bilgi Kabartma Haritanın en altında ve iki sütıın olarak, yer
almaktadır.
İSTANBUL BOĞAZI
KABARTMA HARİTASI
Özellikleri
: Bu harita, İstanbul Boğazı ve boğazda birleşen iki kıta, Asya ve Avrupa,
Karadeniz ve Marmara kesiti ile çok güzel şekilde yapılmıştır.
Model,
mukavva zemin üzerine balmumundan yapılmış, üzeri toprak boya ile boyanmıştır.
Denizler mukavva üzerine yapıştırılan bezin üzeri maviye boyanarak gösterilmiştir.
Önemli coğrafi özellikler ve yerleşim birimleri harita üzerine gayet ince ve
güzel bir yazı ile elle yazılmıştır.
Yapanlar ve yapım
yılı hakkında bilgi edinilememiştir. Çerçevesi orijinal degildir, sonradan yapıldığı
sanılan 5.5 santimetre genişliginde basit ahşap bir çerçeve içindedir.
Harita Genel Komutanlığı
Haritacılık Müzesi, Ankara. Ölçeği 1/37.500, 74x106.5 cm.
PLEVNE VE İSTİHKAMLARI
KABARTMA HARİTASI
Özellikleri
: Çok sade olan bu harita Plevne şehri ve 1877 Şanlı Plevne Savunması'ndaki
Osmanlı istihkâmları ile karşısındaki Rus istihkâmlarını gösterir.
İlk olarak yapılmış
ve diğer haritalara göre çok küçük boyutludur. Bu harita iki kopyadır. Aynı
kalıptan, alçı olarak çoğaltılmıştır. Zamanla başka kopyalarının da ele geçmesi
ihtimali vardır. Coğrafi özellikler ve yazılar çukur olarak yazılmış olup askeri
istihkâmlar ise kabartma şeklinde haritaya işlenmiştir.
Birinci
haritanın sol üst köşesinin 10x17 santimetrelik kısmı kırıktır. Kırılan parçası
noksandır, çerçevesi yoktur. İkinci kopyanın bazı yerleri kırılmış ise de, parçaları
mevcuttur. Bu ikinci haritanın 3 santimetre genişliginde, ahşap üzerine çok
ince alçı sıvanmış bir çerçevesi vardır.
İstihkâm işaretlerinin
başlamasından hemen önce Plevne Şehri bulunmaktadır. Plevne'nin etrafında Osmanlı
birlik ve istihkâmları; bunların etrafında da daire şeklinde yerleşmiş Rus birlik
ve istihkâmları yer almaktadır. Rus istihkâmlarının altında birkaç yerde "Rus
Ordusu" yazılmıştır.
Haritaların sol
üst köşelerinde bir ay içinde "Plevne ve istihkâmatı - 1294" yazısı;
sağ üst köşelerinde yine bir ay içinde mühür gibi "Gazi Osman Paşa ve refaketinde
bulunan Asakir-i Zafer- i Maşeri-i Şahane (Gazi Osman Paşa ve beraberindeki
Askerlerin ortaklaşa muhteşem zaferi) şerefine tanzim olunmuştur - 1294"
(1878) yazısı bulunmaktadır.
Rodos Adası
Rodos Adası 360
kuzey enleminde, 26° doğu boylamında bulunmakta olup yüzölçümü 1100 km2
dir. Mevcut halkı 4000'e ulaşmakta, tahminen yarısı İslam, kalanı çeşitli milletlerdendir.
Toprağı verimli, ürünü boldur ve yönetim merkezi Rodos şehridir.
Haritanın
sol alt köşesinde Girit Adası’ndaki Hanya Kalesi’nin; sağ alt köşesinde Rodos
Adası'ndaki Rodos Kalesinin çok güzel birer kabartma maketi bulunmaktadır. Haritanın
alt kısmında tam ortada iki yana doğru açılan çok değişik tarzda çizilmiş bir
Osmanlı Arması içinde de harita ile ilgili açıklayıcı yazı ve yapım türü vardır.
Armanın içinde Kara Harp Okulu matbaasında basılmıştır. Aynı okulda Arâzi Yapısı
dersi, hoca yardımcısı Teğmen Halil (Halil Ibrahim Bey) tarafından kabartma
harita şeklinde çalışılmış olan meşhur Girid ve Rodos Adaları'dır. Sene 1301
(1895) yazıları, armanın altında güzel bir çerçeve ile çevrilmiş ayrı bir yazı
bölümü vardır. Bu yazıda, haritadaki önemli yerlerin isimleri, verilen numaralara
göre sıralanmıştır.
Haritanın bir birine
geçme iki çerçevesi vardır. 6 cm. genişliğindeki süslemeli iç çerçeve ve köşeleri
alçı oymalarla süslü 12 cm. genişliğindeki altın yaldız kaplama, ahşap dış çerçeve
orijinal olup üzerinde koruma camı bulunmaktadır. İç çerçevenin dört köşesinde
tahtadan oyma birer ay vardır. Buradaki gibi ay şeklindeki çerçeve bir de Kara
Harp Okulundaki "Teselya Bölgesinin" kabartma haritasında bulunmaktadır.
Harita Genel Komutanlıgı
Haritacılık Müzesi. Ar Tarihi 1883, Ölçegi 1/250.000, 78.5x119.5 cm.
OSMANLI AVRUPASI
EL IŞLEME NAKIŞ HARİTASI
Özellikleri
: Osmanlı Avrupası nakış haritası, Osmanlı İmparatorluğunun 20. yüzyıl başlarında
Avrupa'daki topraklarını göstermektedir. Çok güzel bir haritadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun
büyük coğrafi alanı, kadife kumaş üzerine ipek ibrişim ile elle işlenmiştir.
Yazıları da çok büyük özenle, aynı şekilde el ile işlenmiştir.
Haritanın sağ alt
köşesinde bir çerçeve içinde, üstünde (kilometre yazılı) ölçek çizelgesi (50
75 100 km) ve bunun altında "Avrupa-i Osmani" (Osmanlı Avrupası)
yazısı bu yazının da altında, yapanların adları işlenmiştir.
İşleme Harita,
üst ve alt kenarlarında 10'ar cm, sağ ve sol kenarlarında 8'er cm. genişliğinde
haritadan taşma yaparak, çerçeve vazifesi de gören, kahverengi ipek kadife bir
kumaş üzerine konmuştur. İpek kadifenin uzunluğu "85x121 " cm. dir.
Kadifenin üst kenarına, yaklaşık 10 santimetre genişliğinde, yaldız boyalı,
ahşap üst askılık, alt kenarına da silindirik bir pirinç ağırlık askılığı konmuştur.
Üst askılığın ortasına, meşe dalları biçiminde metal bir ay, ayin içinde üstünde
Sultan Abdülhamid'in tuğrası bulunan Osmanlı arması konmuştur. Çok güzel ve
özgün bir eser olmanın yanısıra 1903-1923 tarihleri arasındaki yirmi yıllık
sürede kaybettiğimiz toprakları gösteren, tarihi bir belge olarak da değerlendirilebilir.
Askeri Müze ve
Kültür Sitesi Komutanlığı. İstanbul Arşiv No. 807. Tarihi 1903, 65x104 cm.
DÖMEKE SAVAŞI
EL İŞLEME NAKIŞ HARİTASI
Bu eserin Dömeke
Savaşı'na ait oldugu kayıtlarda belirtilmektedir.
Özellikleri
: Dömeke Savaşının anısına, ipek kumaş üzerine, ipek ibrişimle, elle işlenmiş
bir nakış tablodur. 10 cm. genişliginde, verniklenmiş, ağaç oyma güzel çerçevesi
ile resim, birbirini uyumla tamamlamaktadır.
Çerçevenin içine
66x82 cm. çapında (resim boyutu bu kabul edilmiştir) açık mavi bir karton konmuş
ve kartonun içi, 51.5x62 cm. olan elips şeklinde oyularak oluşturulmuş çerçeve
içine resim konulmuştur. En üstte Sultan Abdülhamid'in tuğrası, tuğranın altında,
bir ay içinde "Bedr Savaşı'nda toplanan kahramanlar gibi ünlü olan Abdülhamid"
yazılıdır. Elipsin bütün içi çok güzel büyük bir Osmanlı Arması ile işlenmiştir.
Bunun üzerine tam ortaya zeytin dallarına benzer şekilde bir çerçeve konulmuş,
24x18 cm. ve kahverengindeki bu çerçeve içine yağlıboya resim mükemmelliğinde
tepeler ve ağaçlar, onun önünde komutanlarının atlarını tutan üç seyis (herbiri
ikişer at tutmaktadır) sol kenarda, bir topun toparlağı (mühimmat sandığı),
ön planda görevini tam bir başarı ile yerine getirerek, huzur içinde bataryanın
toplarından birini, tekerlek ve kundak kollarından tutarak toparlağa bindirme
(bağlama) ve yeni görevler alma hazırlığında olan komutan ve topçular görülmektedir.
Bu çerçevenin de üstünde tam ortada bir Osmanlı Arması daha bulunmaktadır.
Askeri müze ve
Kültür Sitesi Komutanlığı. İstanbul Arşiv No. 10095, Tarihi 1900, 66x82 cm.